De novo, máis necesario que nunca

O contexto da atención sanitaria e social en Galicia que propiciou a aparición do Movemento Galego da Saúde Mental en 2014 foi descrito como de franco deterioro e desmantelamento planificado do sistema público, baixo a xustificación dunha recesión económica que “facían inevitables e necesarios” os recortes, culpabilizaban á sociedade da crudeza dos efectos da crise e igualaba á sociedade no seu conxunto na afectación das consecuencias sociais, económicas e de saúde.

Nunca foi certo. Existen determinantes estruturais que xeran fondas diferencias na creba de saúde das persoas. Non vivimos nas mesmas condicións. Non temos as mesmas posibilidades de enfermar ou coa mesma afectación. Non saímos de igual forma das crises (económica da pasada década; de saúde na actual pola pandemia covid-19).

A emerxencia sanitaria actual conseguiu acentuar coma nunca os efectos de anos de desmantelamento programado, de falta de inversión ou directamente de recortes, e da precariedade na sanidade, na educación e no sistema de protección social, todos eles duramente golpeados durante os peores anos de recesión económica. Os graves problemas de accesibilidade á Atención Primaria, o colapso das UCIs ou a situación das residencias da terceira idade, con persoas falecidas sen asistencia sanitaria, mostran a faciana mais vergoñenta dun modelo sociosanitario que deixa a moita xente fora do sistema.

A atención á saúde mental, en épocas de crise e segundo o paradigma dominante, ten dúas particularidades que serven para afondar nas desigualdades estruturais de base: a individualización do malestar e a perda de dereitos. Un non se pode entender sen o outro.

De sempre, un dos maiores retos na atención á saúde mental foi o de derrubar definitivamente os muros do estigma social e a discriminación asociadas aos diagnósticos psiquiátricos; das prácticas baseadas no poder, na dominación ou no paternalismo; de paradigmas obsoletos e reducionistas que fan que as persoas ás que se dirixe a atención non poidan decidir no que lles compete, se desboten as súas reivindicacións e necesidades e sexan tuteladas de por vida.

Porque o enfoque de dereitos que ha de guiar todas as actuacións en saúde, convértese no modo fundamental de definir a asistencia en saúde mental. Certo é que levamos percorrido no avance dos dereitos na atención ás persoas diagnosticadas, pero fracasaríamos como sociedade se ocultásemos ou minimizáramos realidades que aínda perduran, desprezáramos contundentes informes de organizacións mundiais sobre conculcacións de dereitos en saúde mental e silenciáramos duras testemuñas sobre experiencias vividas en primeira persoa.

Nestes anos realizamos numerosas accións públicas para denunciar as múltiples eivas no sistema de atención en Galicia, a nivel estrutural, organizativo e de planificación: a falta de equidade e accesibilidade a prestacións ás que se ten dereito; a ocultación de información fundamental para realizar con eficacia o traballo asistencial; os modos pouco democráticos de participación no seo dos servizos sanitarios; e sobre todo, a denuncia de situacións que vulneran os dereitos das persoas con diagnóstico psiquiátrico.

Tamén esiximos de forma insistente a elaboración do Plan Galego de Prevención do Suicidio e do Plan Galego de Saúde Mental. Non é unha reivindicación baladí. Deseñar un plan de saúde supón necesariamente aceptar previamente un modelo, entendendo por tal un esquema que permite interpretar os datos da realidade, determinar os obxectivos e establecer os principios e as liñas mestras de actuación sobre esa realidade.

Houbo infinitas resistencias por parte do goberno popular que está ao fronte da Xunta desde hai máis de dez anos. Sabemos o motivo de tal resistencia. Os documentos planificadores publicados recentemente reflicten de forma inequívoca unha enmenda total ás políticas do goberno popular en saúde mental. Unha lectura dos eixes programáticos fan un resumo do que falta, do que non se fixo, do que non se tivo interese en facer. Tamén da inoperancia da consellería de sanidade. Un plan que non define obxectivos de saúde, que é unha agregación de medidas combinadas de forma pouco coherente e que aposta pola “cantidade” (de cursos, documentos e reunións) para dar apariencia de calidade e solvencia. Que logran sacalo adiante neste contexto de pandemia con engadidos ad hoc que só conseguen aumentar a sensación de confusión e precipitación.

Peor aínda, o principal problema do Plan Galego de Saúde Mental é a filosofía que destila, aínda intentando agochala por detrás de certas referencias e linguaxe inclusiva: mantén o modelo reducionista bioloxicista que fai focalizar o malestar no individuo, apartándoo do contexto e os determinantes sociais que dan orixe, manteñen e afectan á saúde mental das persoas. Modelo reducionista que se reflicte na análise das estatísticas escollidas, desagregados por sexo, idade, estado civil, localización xeográfica… e non por nivel educativo, situación económica ou laboral. Modelo bioloxicista que se reflicte nos proxectos de investigación (bases xenéticas, tratamento farmacolóxico individualizado…). Modelo “monocor” onde as diferentes profesións non teñen a mesma cabida nos equipos interdisciplinarios, con moi significativas diferenzas na previsión de contratacións (moito bio-menos psico-apenas social).

E sobre todo que as medidas principais que teñen que ver cos dereitos, como son a eliminación das contencións e a planificación anticipada de decisións en saúde mental teñen un alcance, no plan 2020-24, moi lonxe do esixible polos colectivos en primeira persoa, os informes da Convención da ONU e Consello de Europa e as experiencias validadas en diversos lugares de España e a nivel mundial.

Non é tolerable un plan que perpetúe filosofías de atención obsoletas e miopes- É o tempo de deixar atrás modos de funcionamento inadecuados e lesivos. Cando a pandemia pase, os que estaban en malas condicións de vida, estarán peor. E non podemos ser cómplices dun sistema que individualiza o malestar etiquetando como trastorno o que son condicións penosas de vida, con intervencións que manteñen a estigma e os desequilibrios de poder, e non actúan fronte os factores estruturais das discriminacións (de xénero, da liberdade sexual, económicas, educativas ou pola idade, entre outras).

Facemos noso as declaracións do Relator Especial da ONU no Consello de Dereitos Humanos articulados no Informe sobre o Dereito de toda persoa ao disfrute do mais alto nivel posible de saúde física e mental: “…a mellor maneira de facer realidade o dereito á saúde mental é mediante a converxencia dos dereitos humanos e os factores determinantes da saúde, para o que se consideran esenciais a investigación e a acción sobre os determinantes estruturais, políticos e sociais da angustia, como a pobreza, a desigualdade, a discriminación e a violencia… cando as experiencias e os problemas considéranse que teñen un carácter médico, máis que social, político ou existencial, as respostas céntranse en intervencións a nivel individual que teñen por obxecto devolver á persoa a un nivel de funcionamento dentro dun sistema social, en lugar de abordar os legados do sufrimento e o cambio necesario para contrarrestar ese sufrimento a nivel social”.

Comprometémonos a actuar. Facemos un chamamento a seguir actuando. Sentímonos orgullosos/as do compromiso mostrado por tantas persoas ao longo destes anos.

E seguimos, porque máis que nunca é necesario …